نوشت‌افزار از جمله اقلامی است که دانش‌آموزان و دانشجویان به‌طور مستمر در طول سال تحصیلی با آن سر و کار دارند. امروزه نوشت‌افزارها فراتر از کارکردهای اصلی خود، کارکردهای جانبی دیگری نیز یافته‌اند؛ چنانکه انواع دفتر تحریر، مداد، مداد پاک‌کن، کیف و … به سبب استفاده از نمادها، تصاویر و طرح‌های گرافیکی، به‌عنوان ابزار رسانه‌ای قدرتمندی برای انتقال مفاهیم و نمادهای فرهنگی و تربیتی به کار گرفته می‌شود. جذابیت‌های بصری در کنار عقبه رسانه‌ای و تبلیغاتی طرح‌ها و نمادهای مورد استفاده در این محصولات، علاوه بر آثار فرهنگی تربیتی، فرصت مناسبی را برای رونق تجارت در این بازار وسیع فراهم آورده است که بالغ بر ۱۷٫۵ میلیون دانش‌آموز و دانشجو مخاطب آن هستند.

نوشت‌افزار از وجه فرهنگی می‌تواند هم به‌عنوان تهدید و هم به‌عنوان فرصت مورد توجه قرار گیرد. نوشت‌افزار، ظرفیت و فرصتی کم‌نظیر برای آشنایی و انس کودکان و نوجوانان با نمادها، شخصیت‌ها و مؤلفه‌های اساسی سبک زندگی متناسب با فرهنگ اسلامی و ایرانی است و در عین حال می‌تواند زمینه ترویج سبک زندگی و فرهنگ مهاجم نیز باشد. اما به‌رغم این اهمیت راهبردی، پس از انقلاب اسلامی نه تنها از ظرفیت مذکور استفاده نشده است، بلکه این موضوع به رخنه‌ای اساسی برای تهاجم فرهنگی دشمن در حوزه کودک و نوجوان تبدیل شده است. به‌عنوان نمونه، بررسی تصاویر جلد دفاتر تحریری که در سطح بازار عرضه می‌شود، نشان می‌دهد که نمادها و تصاویر به کار رفته، عموما غیراخلاقی، بی‌بندوبار و نابهنجار، مروج فرهنگ غربی و ناسازگار با سبک زندگی اسلامی ایرانی و دارای آثار مخرب تربیتی هستند.

این در حالی است که اهمیت موضوع نوشت افزار در اسناد کلان و قوانین موجود در کشور، از نظر دور نمانده است. به‌عنوان نمونه، شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۷۹ آیین‌نامه‌ای را درباره نوشت‌افزار و ابزار فرهنگی با شماره ۴۷۴ (۱۳۷۹/۱۲/۱۱) و با عنوان «نحوه نظارت بر روی نشانه‌ها و تصاویر بر روی البسه و نوشت‌افزار و کالاهای مشابه» به تصویب رسانده است. در ماده یک این آیین‌نامه آمده است: «جلوگیری از به کار گرفتن علائم و نشانه‌ها و تصاویری که با فرهنگ اسلامی – ایرانی در تعارض است و در فرهنگ عمومی تأثیر منفی دارد». در ماده ۱۱ نیز تشویق به استفاده از نقوش و هنر ایرانی اسلامی در این نوع کالاها تاکید شده است [۱]. علاوه بر این، در فصل ششم سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش (مصوب ۱۳۹۰ شورای عالی انقلاب فرهنگی) در راهکار ۴/۳ بند ۳، «ایجاد سازوکارهای لازم برای هماهنگی رسانه‌ها و تولیدکنندگان کتب و مواد آموزشی، لوازم‌تحریر و تجهیزات آموزشی و تربیتی در جهت ترویج فرهنگ حیا، عفاف و حجاب مناسب در دانش آموزان» مورد تأکید قرار گرفته است. با این حال، پس از گذشت سال‌ها از تصویب این آیین‌نامه‌ها و قوانین، کم کاری و اهمال دستگاه‌های ذی ربط کاملا مشهود و البته قابل تأمل است.

علاوه بر این، بعد اقتصادی مقوله نوشت‌افزار نیز اهمیت خاصی دارد. به اذعان کارشناسان و برخی از مسئولین،‌ گردش مالی بازار نوشت افزار به طور سالانه حدود ۴ هزار میلیارد تومان است که عمدتاً نصیب واردکنندگان و تولیدکنندگان خارجی می‌شود. به‌عنوان مثال در حالی که سالانه ۱۵۰ میلیون جلد دفترچه در کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد، در سال ۹۲، تنها ۷ میلیون جلد و در سال ۹۳، ۱۵ میلیون جلد دفترچه از سوی تولیدکنندگان داخلی با طرح‌های اسلامی ایرانی تولید و عرضه شده است. فعالین این حوزه معتقدند ۹۰ درصد بازار نوشت‌افزار در ایران در قبضه محصولات وارداتی و به ویژه از کشور چین است. به همین دلیل، وجه اقتصادی موضوع نوشت‌افزارها با اقتصاد مقاومتی پیوند می‌يابد و ضرورت توجه به این موضوع را دوچندان می‌نماید.

با وجود غفلت و اهمال مسئولان فرهنگی کشور در زمینه نوشت افزار، بر حسب تأکید مقام معظم رهبری بر تأثیرات نوشت‌افزار، پویانمایی و فیلم، در سال‌های اخیر برخی جوانان و گروه‌های فعال در عرصه جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی با سرمایه بخش خصوصی به تولید نوشت‌افزار با طرح‌های اسلامی ایرانی اقدام کرده‌اند. اکثر این تولیدات بر فرهنگ بومی و ترویج فرهنگ «ایثار و شهادت»، «سبک زندگی اسلامی – ایرانی» و «حجاب و عفاف» تاکید دارند.

                                                           

این حرکت جهادی مردمی باعث برانگیخته شدن حساسیت برخی دستگاه‌های دولتی مسئول در این رابطه و نیز مجلس شورای اسلامی شده است. علی‌رغم موانع متعدد، در حال حاضر عموم شرکت‌های فعال در این حوزه مردمی و خصوصی هستند. اما دشواری کار در این حوزه ضرورت حمایت جدی نهادهای حاکمیتی را می‌طلبد؛ امری که توسط عموم تولیدکنندگان مورد تأکید است.

اگرچه در سال‌های بعد از انقلاب، مسئولان فرهنگی کشور به موضوع نوشت‌افزار توجه چندانی نداشته اند و عموماً ‌از اهمیت کارکرد تصاویر نوشت‌افزارهای عرضه شده در کشور غافل بوده‌اند؛ اما در سال‌های اخیر مؤسسات مختلفی اقدام به نشر لوازم تحریر با نمادهای ملی و دینی و شخصیت‌سازی متناسب با فرهنگ ایرانی اسلامی کرده‌اند که فعالیت برندهای «ایام»، «روشنا»، «قاصدک»، «آزاده» و «پرسام» از این جمله‌ است. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نیز که بر طبق اساس‌نامه خود موظف به ورود به مقوله نوشت افزار با رویکرد بومی است؛ از جمله معدود مراکز دولتی است که به این عرصه وارد شده است.

در راستای انسجام بخشی به حرکت ایجاد شده، اخیرا «مجمع نوشت افزار اسلامی ایرانی» با حضور ۱۶ تولیدکننده و فعال حوزۀ تولید نوشت‌افزار اسلامی ایرانی و با هدف هماهنگی، هم‌افزایی و رفع نیازهای مشترک در حوزه تولید و توزیع نوشت‌افزار و مطالبات حاکمیتی از دولت و مجلس شکل‌ گرفته است. این مجمع، در سال‌های ۹۲ و ۹۳ فعالیت زیادی داشته است. راه اندازی تارنمای تخصصی اطلاع رسانی نوشت‌افزارهای ایرانی – اسلامی با عنوان «ایران‌نوشت»، برگزاری دومین نمایشگاه نوشت‌افزار بومی با حضور بیش از ۲۰ تولیدکننده داخلی، رونمایی از یک‌صد تصویر اسلامی-ایرانی بر روی نوشت‌افزار از این جمله‌اند. در میان تصاویر و کاراکترهای به‌کاررفته در تولیدات مجمع، تصاویر شهیدان هشت سال دفاع مقدس و جهان اسلام، معرفی توانمندی‌های ایران در عرصه‌های مختلف علمی و فناوری (ایام)، شخصیت‌های پویانمایی ایرانی شکرستان، کلاه قرمزی، پهلوانان و سنجد (آزاده)، شخصیت دخترانه «ثنا و ثمین» و شخصیت پسرانه «سینا» برای گروه کودک و نوجوان (قاصدک)، تصاویری از شهدای شاخص همچون شهیدان چمران، آوینی، خرازی و …(پرسام) به چشم می‌آید. رئیس مجمع نوشت‌افزار و نوشت‌افزار ایرانی امیدواری کرده است که در سال‌های آتی به سبک ایرانی – اسلامی بر روی پوشاک و اسباب‌بازی نیز توجه شود.

چالش‌ها و چشم‌انداز نوشت‌افزار اسلامی – ایرانی

تولیدات اسلامی ایرانی در زمینه نوشت افزار، به جهت ضعف اطلاع‌رسانی، عدم اطلاع خانواده‌ها از مراکز فروش این اقلام، تیراژ کم و پخش ضعیف هنوز آن‌چنان‌که باید فراگیر نشده‌اند، با این همه آمارها از استقبال بالای مردم از این دفاتر حکایت دارد.

از نکات حائز اهمیت در چالش‌های فراروی حرکت مردمی تولید نوشت‌افزار اسلامی ایرانی، عدم حساسیت و اقدام عملیاتی نهادهای دولتی است؛ به‌ویژه اینکه وزارتخانه های فرهنگ و ارشاد اسلامی، آموزش‌وپرورش، صنعت، معدن و تجارت و سازمان صداوسیما مستقیماً در این حوزه مسئولیت دارند و برای برخی از این نهادها در قوانین و اسناد کلان کشور در این باب مسئولیت تعریف‌شده است. با این وجود، حتی خبرهایی مبنی بر توزیع دفاتری که دارای تصاویر غربی هستند با عنوان دولتی در برخی از مدارس در رسانه ها منتشر است.

در این میان کمیسیون های اصل ۹۰ و فرهنگی مجلس شورای اسلامی، وعده‌هایی در باب سامان‌ دادن به امور تولیدکنندگان در این عرصه داده‌اند. بر اساس بررسی‌های مجلس شورای اسلامی، حجم بسیار اندکی از دفاتر تحریر و نوشت‌افزار با طرح‌های غیربومی، وارداتی است و بیشتر این موارد در ایران تولید می‌شود! به همین منظور کمیسیون فرهنگی مجلس از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی درخواست کرده است که از طریق مکاتبه با چاپخانه‌های کشور، اجازه چاپ این نوع محصولات را ندهد. صداوسیما نیز سعی دارد بخشی از مسئولیت خود را دراین‌باره با معرفی نوشت‌افزارهای ایرانی – اسلامی بدون انتفاع مالی به انجام رساند.

عدم اجرای قوانین و آیین‌نامه‌های مربوط به این حوزه (از جمله مصوبه ۷۲۴ شورای عالی انقلاب فرهنگی و بند ۴/۳ سند تحول بنیادین آموزش و پرورش کشور)، ناقص بودن چرخه مورد نیاز برای برندسازی (که در نتیجۀ شخصیت‌سازی از طریق پویانمایی،‌ فیلم و بازی‌هاي رایانه‌اي صورت می‌گیرد) و تولید و توزیع محصولات نوشت‌افزاری، سهم کم نوشت‌افزارهای ایرانی – اسلامی از بازار آن در کشور (پنج درصد از کل فروش سالانه نوشت‌افزار در کشور)، خلأ برند سازی داخلی، کمبود سرمایه‌گذار و درنتیجه کمبود واحدهای تولیدی، کم توجهی به اقتضائات تنوع مخاطبین این اقلام (از جمله غفلت از نوشت‌افزارهای دخترانه، دانشجویی و دانش‌آموزی) و عدم هماهنگی مؤسسات و نهادهای ذی‌ربط دولتی و خصوصی در این حوزه از جمله مهم‌ترین چالش‌های این عرصه به شمار می‌آيند.

با این حال جریان ایجاد شده به دلیل ویژگی‌های «خودجوش بودن، مردمی بودن و توجه به وجوه فرهنگی در کنار مباحث اقتصادی» و تحرکات صورت گرفته همچون «نهادسازی (از جمله تشکیل مجمع نوشت‌افزار اسلامی ایرانی)، تلاش در تنوع‌بخشی به محصولات، ایجاد فضای رسانه‌ای همچون برپایی نمایشگاه‌های تخصصی، رونمایی از محصولات جدید و تولید پویانمایی‌های متناسب با محصولات»، «برنامه ریزی برای صدور فرهنگ ناب اسلامی، طراحی تولیدات برای صادرات محصولات نوشت افزاری به خارج از کشور از جمله کشورهای عراق و افغانستان» نویدبخش آینده روشن مقوله نوشت افزار اسلامی ایرانی است.

تولیدکنندگان محصولات نوشت‌افزاری ایرانی اسلامی نیز البته با انتقادهایی رو به رو هستند که توجه به آن‌ها می‌تواند به بهبود وضعیت بازار تولیداتشان کمک کند. «عدم توجه به تنوع مخاطب» در حوزه نوشت افزار از نقاط ضعف این تولیدات است. در این میان عموماً دفاتر ایام، به مخاطب دانشجویی علاوه بر مخاطب دانش‌آموزی توجه داشته است. توجه به تفاوت‌های جنسیتی نیز در تولیدات مجمع کمتر مورد توجه قرار گرفته است به‌طوری که تنها روشنا ورود جدی به شخصیت پردازی متناسب دختران داشته است. تنوع محصولات و توجه به اقلام نوشت‌افزاری مختلف همچون خط‌کش، مداد و مداد رنگی نیز تنها در تولیدات موسسه آزاده مشاهده می‌شود. تولیدات و طرح‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نیز به‌عنوان تنها موسسه دولتی وارد شده به مقوله نوشت افزار از کیفیت و زیبایی لازم برخوردار نیست. منتقدین بر آن‌اند که در تولیدات کانون از طرح‌های خنثی، بی‌معنا، غیرخلاقانه، سردستی و غیر جذاب استفاده‌شده است. با این اوصاف این حوزه با حرکت جهادی مؤسسات غیردولتی، آینده روشنی را در پی دارد که حمایت نهادهای مسئول، دستیابی به آن را تسریع خواهد کرد.